فلسفه چیست؟ فرق فلسفه و حکمت چیست؟ آیا اصلا فرقی میان این دو قائلیم؟ فلسفه اسلامی و حکمت اسلامی چه رابطه ای با هم دارند؟ یکی هستند؟ مقدمه یکدیگرند؟ یا...؟ چون این موضوع مورد مناقشه است ابتدا یکی از اصول بحث (حکمی یا فلسفی) را در این موضوع بیان می کنم و آن عدم تعصب در برخورد با شنیدن حرف‌های متفاوت نسبت به حرف‌های پیشین است.

برای این امر شما را به سخنان آیت‌الله مصباح یزدی ارجاع می‌دهم.

{برخورد متعصبانه با فلسفه به دور از فرهنگ قرآن و سیره اهل بیت‌(ع) است.

به گزارش پایگاه اطلاع‌رسانی آثار آیت‌ا... مصباح یزدی، ایشان در دیدار با اعضای هیأت رئیسه مجمع حکمت اسلامی که در تاریخ 8 تیر 1391 در سالن تشریفات مؤسسه برگزار شد، ضمن شکرگزاری خداوند به خاطر نعمت‌های بی‌شمار فردی و اجتماعی، خاطر نشان کرد: علاوه بر شکرگزاری زبانی، باید شکر عملی این نعمت‌ها را نیز به جا آوریم و در تکمیل و گسترش آن‌ها تلاش کنیم.

آیت‌ا... مصباح با بیان این‌که از دیرباز مسأله فلسفه در عالم اسلام و تشیع مسأله‌ای کمابیش جنجالی بوده است، اظهار داشت: در مقام بررسی جایگاه فلسفه، سؤالاتی مطرح است که چرا فلسفه چنین ویژگی پیدا کرده و باید آسیب‌شناسی شود که چه عاملی موجب چنین سوء تفاهمی شده و چه کار باید انجام داد، که فلسفه جایگاه اصلی خود را پیدا کند.

ایشان سؤال دیگر در این باب را این‌گونه مطرح کرد که نقش فلسفه در تکامل انسان و شناخت و پیمودن راه حق چه اندازه است و پرداختن به آن چه مقدار ضرورت دارد.

آیت‌ا... مصباح افزود: موضوع دیگری که باید مورد بررسی قرار گیرد این است که ارتباط میان فلسفه و علوم انسانی چیست و فلسفه تا چه اندازه می‌تواند در اسلامی‌سازی علوم انسانی نقش ایفا کند.

ایشان ادامه داد: اگر فلسفه می‌بایست نقش خود را در مقابله با علوم انسانی موجود و طراحی علوم انسانی مطلوب، ایفا کند، آیا همین فلسفه امروز کافی است یا باید در فلسفه نیز تحول و تکامل ایجاد شود.

آیت‌ا... مصباح تأکید کرد: این‌ها مسائلی است که باید مورد بررسی دقیق قرار گیرد و پاسخ مناسبی به آن داده شود، و لازم است پژوهشی عالمانه، محققانه و غیرمتعصبانه در خصوص آن‌ها صورت گیرد تا فلسفه بتواند نقش خود را در دفاع از معارف اسلامی، رفع شبهات و طراحی علوم انسانی اسلامی ایفا کند.

ایشان یادآور شد: فلسفه اسلامی با گرایشات مختلف و زحماتی که بزرگان کشیده‌اند، این پتانسیل را دارد که به همه این سؤالات پاسخ دهد به شرطی که فرآوری شود. مجمع حکمت اسلامی به‌عنوان متولی این امر باید در این مسیر تمام سعی و تلاش خود را به کار گیرد.

ایشان افزود: هدف از تشکیل مجمع فلسفه اسلامی، پاسخ‌گویی به این شبهات و سؤالات است و مجمع باید ابتدا این مسائل مهم را حل کند.

عضو مجلس خبرگان رهبری برای رهایی از برخی تعصبات نابجا در مورد فلسفه به آیات قرآن و سنت اهل بیت(ع) اشاره کرد و خاطر نشان کرد: قرآن کریم علاوه بر آیات فقهی، آیات بسیار دیگری دارد که به شکلی در حیطه فلسفه است؛ همان‌طور که تمام حوزه‌های علمیه ما بر پایه همین آیات فقهی شکل گرفته، باید به آیات فلسفی نیز بی‌تعصب نگاه کرد و بنیان فکری و اعتقادی را بر اساس این اصول عقلی بنا نمود.

ایشان اظهار داشت: در سیره اهل بیت(ع) نیز بسیار دیده می‌شود، که با استفاده از دلیل و برهان عقلی، به سؤالات پاسخ می‌دادند و فارغ از تعبدیات، در مناظرات شرکت می‌کردند و با دلیل و منطق در برابر مخالفان رفتار می‌کردند.

ایشان تأکید کرد: بهترین الگو، برای بهره‌مندی از فلسفه، را قرآن و اهل بیت(ع)، به ما معرفی کرده‌اند و برخورد متعصبانه با فلسفه به‌دور از فرهنگ قرآن و سیره اهل بیت(ع) است؛ از سوی دیگر نباید به فلسفه به گونه‌ای نگاه کرد که گویا ثمراتش وحی منزل است و قابل خدشه نیست؛ بلکه باید با نگرشی منطقی با فلسفه برخورد کنیم.

آیت‌ا... مصباح یزدی یادآور شد: اگر تلاش‌های علامه طباطبایی(ره) و شهید مطهری نبود، فلسفه در همان جایگاه ابتدایی خود باقی می‌ماند و نمی‌توانست نقش خود را در فرهنگی اسلامی ایفا کند و از طرف دیگر نیز در مقام پاسخ‌گویی به شبهاتی که از داخل و خارج وارد می‌شود، حرفی برای گفتن نداشتیم.

ایشان بیان داشت: باید با دید منطقی به مطالب و شبهاتی که در غرب مطرح است، گوش کرد و آن‌ها را با نگاه عمیق علمی مورد نقد و بررسی قرار داد تا روز به‌روز بر گسترش و شکوفایی فلسفه افزوده شود و بتواند جایگاه واقعی خود را بیابد.

هفته نامه پرتو سخن سال13 شماره634 صفحه13 }

چند نکته از متن:

فلسفه را طرد نکنیم و آن را جدای اسلام ندانیم.

بهترین الگوی استفاده از فلسفه را قرآن و اهل بیت به ما منتقل کرده اند.

فلسفه اسلامی برای پاسخ به نیاز ها باید فرآوری شود و رشد و تکامل یابد.

باید منطقی با فلسفه برخورد کنیم و ثمراتش را وحی منزل ندانیم.

یک نتیجه گیری بنده از این نکات:

حتی پیش از ورود به فلسفه حتی از نوع اسلامی آن می بایست به قرآن و اهل بیت مراجعه کنیم تا هم شیوه صحیح استفاده از ان را بیاموزیم و هم خطر مخدوش بودن ثمرات آن را کاهش دهیم.

یکی از اصلی‌ترین دغدغه‌های بشر از گذشته تا به حال، یافتن کمال و سعادت در زندگی است. احتمالا به یاد دارید و داریم؛ از کودکی به بهانه زندگی خوب در آینده، ما را تشویق می‌کردند به درس خواندن، موفقیت در کنکور، انتخاب رشته و دانشگاه برتر، کسب کار بهتر و با درآمد بیشتر، خرید ماشینی با مدل بالاتر، تهیه مسکنی بزرگتر و در مکانی بهتر و این لیست همچنان ادامه دارد. شاید بتوان گفت ما پذیرفته‌ایم مسیر زندگی خوب، کمال و سعادت بشر، راهی جز همین راه نیست. اما در حقیقت کمال و سعادت بشر در زندگی چیست؟ اساسا زندگی چیست؟ و چرا این یک دغدغه همیشگی بوده و هست؟

در پاسخ به چیستی زندگی و یا کمال و سعادت در زندگی، هر مکتب فکری جواب خود را دارد؛ البته جوابی معطوف به جهان بینی و جهان شناسی همان مکتب فکری. نتیجه آنکه پاسخ‌ بسیاری برای این پرسش آمده است. نمی‌توان پذیرفت که پاسخ تمام این مکاتب فکری صحیح هست و هرکس بنابر میل خود از هرکدام آنها و یا همه آنها استفاده کند. دلیل آن‌که، از سویی تعارضات و تضاد آشکاری در پاسخ این مکاتب فکری مشاهده می‌شود و از سویی دیگر، نتیجه هر مکتب فکری، شیوه‌ای خاص از زندگی است که در اینجا هم، تضاد و تعارض موج می‌زند تا آنجا که در شیوه زندگی حاصل از یک مکتب فکری می‌توان اموری را ممدوح یافت که در مکتب فکری دیگر، کاملا مذموم واقع شده‌اند.

بهتر آن است، مکاتب فکری و نتایج آنها، یعنی شیوه زندگی را از هم تفکیک کنیم تا بتوانیم درمورد انتخاب یک مکتب فکری و یک شیوه خاص زندگی، برخوردی صحیح داشته باشیم. البته باید گفت، شیوه زندگی و مکتب فکری شخص، ارتباط تنگاتنگ و دو سویه‌ای با هم دارند و نمی‌توان به طور کامل شیوه زندگی فرد را حاصل مکتب فکری وی دانست. حالت دیگر هم وجود دارد و آن تغییر در نگرش و مکتب فکری شخص بر اساس شیوه زندگی است. برای مثال، مردمان جامعه اروپایی پیشتر، شیوه زندگی خود را از مکتب فکری‌ای که به آن معتقد بودند می‌گرفتند. در حالی که جامعه آمریکایی، شیوه زندگی، اصول زندگی و مکتب فکری فرد را رقم می‌زنند.

کلان ترین وجه تمایز مکاتب فکری، مسئله خدا محوری و یا انسان محوری است. در مکاتب فکری خدا محور، نقطه پرگار جامعه خداست. حقوق همه از آن خداست و تفویض حقوق هم از سوی خدا صورت گرفته است. پس حق تبیین و تعیین راه سعادت و کمال بشر، به دست خداست. به همین دلیل راه و روش زندگی (یا دین) را از خدا باید گرفت. شیوه‌ی زندگی انسان هم از طرف خدا تعیین می‌شود. خداوند، پیامبر اکرم را اسوه حسنه معرفی می‌کند. یعنی شیوه و سبک زندگی حضرت پیامبر، شیوه و سبک زندگی‌ای است که خدا برای بشر تعیین فرموده. معصومین هم در همین مقام الگو و اسوه قرار می‌گیرند و در نگاه کلی باید گفت، شیوه‌ی زندگی معصومین و اولیا الله، وحدتی نهفته در خود دارند و نمی‌توان سبک زندگی ایشان را جدای از سبک زندگی رسول الله دید. در این مکتب فکری وحدتی در سبک زندگی وجود دارد به دلیل آن‌که دین، وحدت دارد و دین وحدت دارد، به آن دلیل که خدا یکتا و یگانه است. تعیین شیوه زندگی یک فرد در این مکتب فکری، با پذیرش یگانگی خدا آغاز می‌شود، از مسیر حقوق الهی و شاه‌راه دین عبور کرده و به الگوهای سبک زندگی انتقال می‌یابد.

به مکتب فکری انسان محور هم بپردازم. در این مکتب، همه چیز در سنجش با بشر است. هر موضوع در قبال رفع نیازها و خواسته‌های انسان ارزش گذاری می‌شود. بشر حقوقی دارد و نباید به هیچ نحوی این حقوق زیر پا نهاده شود. اعلامیه جهانی حقوق بشر، برگه‌ی ضمانتی برای تحقق همین گزاره است. یکی از حقوق بشر، آزادی در شیوه زندگی است. نتیجه آن‌که به تعداد افراد موجود در جهان، سبک زیستن وجود دارد. ولی پدیده‌ای مثل مد را باید از همینجا بررسی کرد. پیروی از مد، همان در مقام الگوی زندگی قرار دادن گروهی از جامعه است. انتخاب الگوهای زندگی براساس خواست‌های خود فرد است و این چیزی جز تکثرگرایی در شیوه زیستن نیست.

البته در عصر جهانی شدن، و یا عصر دهکده جهانی، مد غالب مردم، آمریکا است. شیوه‌ی زندگی‌ای که، توسط سینما و تلویزیون، انیمیشن و بازی‌های کامپیوتری، موسیقی و دیگر رسانه‌های آمریکایی به جوامع مختلف در سرتاسر جهان صادر می‌شود. به طوری که می‌توان به جرأت گفت American lifestyle  یکی از پر طرفدار ترین راه و روش‌های زندگی (یا دین‌های) تمدن نوین است.

ساده انگارانه است اگر فرض کنیم تمام این محصولات و آثار تنها به خاطر سرگرمی (Entertainment) به جهان رسوخ کرده در حالی که تنها با جستجوی ترکیب (Philosophy of) و نام آثار برتر جهان، با تعداد زیادی از کتاب‌های بررسی فلسفی این آثار مواجه می‌شوید. فیلمنامه این آثار را کسانی جز، فیلمنامه نویسان فیلسوف و یا فیلسوفان فیلمنامه نویس، تهیه نکرده‌اند. این همان شیوه‌ی آمریکایی در انتخاب مکتب فکری است. استفاده از ابزار رسانه برای تزریق مکتب فکری به یک جامعه. اینجا است که دوباره به لزوم تفکیک مکاتب فکری و شیوه‌های زندگی حاصل از این مکاتب پی میبریم. آنجا که شیوه‌ی زندگی خود را از مکتب فکری خود می‌گیریم، اما در گرم و سرد زمانه مجبور به تغییر آن می‌شویم و آرام، آرام باید منتظر تغییر مکتب فکری خود باشیم.

نظریه زیبایی

یک نظریه در باب اخلاق این است که اخلاق از مقوله زیبایی است. از همین جا و پیش از هر ورودی به اصل مطلب که اخلاق از مقوله زیبایی است، سؤالات بسیاری مطرح است. اول سؤال آنکه زیبایی چیست؟ تعریف افلاطون از زیبایی آن است که زیبایی هماهنگی میان اجزا است با کل. یعنی اگر یک کل داشته باشیم، چنانچه همه اجزایش با یک تناسب معینی در آن به کار رفته باشد، آن کل زیباست. اما این نسبت چیست؟ در انتها آنکه زیبایی وجود دارد اما کنه و ماهیتش بر ما مجهول است و قابل تعریف نیست.

سؤال دیگر آنکه زیبایی مطلق است و یا نسبی؟ یعنی قطع نظر از درک انسان یک پدیده فی حد ذاته زیبا هست یا زیبا نیست؟ زیبایی در زیبا، حقیقتی است که وجود دارد و یا رابطه ای مرموز است بین ادراک کننده و ادراک شده؟ این بحث نیز قابل بررسی است اما استاد از آن صرف نظر می کند و تنها وجود زیبایی را دست آویز قرار می دهند. و بیان می دارد که همیشه زیبایی با یک جاذبه و حرکت همراه است با عشق و طلب همراه است، ستایش و تقدیس وجود دارد.

زیبایی تنها منحصر به زیبایی محسوسات نیست و فراتر از آن است که استاد با بیان نمونه هایی این را توضیح می دهند. همچنین زیبایی های عقلی نیز وجود دارند یعنی زیبایی ای که تنها عقل انسان آن را درک می کند که در اصطلاح به آن حسن عقلی نیز می گویند. و در مقابل آن قبح عقلی یا زشتی عقلی است.

در اینجاست که هرگاه انسان به زیبایی و حسن، افعال اخلاقی پی ببرد به آن عمل خواهد کرد و دیگرانی که به این زیبایی واقف اند به آن آفرین می گویند و ستایش و تقدیس می کنند. سخن دیگری نیز هست و آن این است که اساسا اخلاق مربوط به روح زیباست، نه اینکه کار فی حد ذاته زیباست. اخلاق یعنی انجا که روح انسان حالتی پیدا می کند که خود روح زیبا می شود و اگر کار زیباست به تبع روح است.

نظریه پرستش

نظر دیگری هست که می گوید افعال اخلاقی از مقوله پرستش است. این کارها از مقوله عبادت خداست ولی عبادتی نا آگاهانه. کسی که کار اخلاقی می کند،حتی آن کسی که در شعور آگاه خودش خدا را نمی شناسد و به وجود خدا اعتراف ندارد و یا فرضا اعتراف دارد ولی در شعور آگاه خودش این کار را برای رضای خدا انجام نمی دهد و با این کار خدا پرستی نمی کند، کار اخلاقی او یک نوع خدا پرستی و پرستش نا آگاهانه است. در ادامه نیز استاد به مسئله شعور ظاهر و شعور مغفول عنه می پردازد.

در ادامه استاد توضیحاتی در مورد چیستی پرستش و پرستش آگاهانه و نا آگاهانه و همچنین حس اخلاقی و حس خداشناسی را بیان می کنند که از آنها نیز می گذریم و تقریبا در بحث های پیشین هم به همین سبک، استدلال هایی صورت گرفت. اما در ادامه توجیه صحیح اخلاق را از منظر استاد می شنویم.

ریشه اخلاق در وجدان است، هم راست است و هم راست نیست. راست است به این معنی که واقعا قلب انسان اینها را به او الهام می کند. اما راست نیست به این معنی که انسان خیال کند وجدان حسی است مستقل از حس خداشناسی و کارش این است که برای ما تکلیف معین کند بدون اینکه مکلفی را به ما شناسانده باشد؛ مکلف هم خودش است، خودش مستقلا برای ما تکلیف معین می کند و ما باید تکلیف او را بشناسیم.

عیب بیان کانت در این است که می خواست وجدان را به عنوان یک تکلیف که تکلیف معین کن از خود ضمیر انسان سرچشمه می گیرد و ماورای ضمیر انسان نیست معرفی کند. نه! ضمیر انسان درک می کند تکلیف را آنچنان که درک می کند تکلیف کننده را . وجدان و الهامات وجدانی همه ناشی از فطرت خداشناسی انسان است.

ریشه اخلاق در زیبایی است، هم درست است و هم نادرست. تادرست است زیرا خیال کرده زیبایی معنوی در همین جا خاتمه پیدا می کند یعنی روح انسان ساخته شده که فقط زیبایی معنوی یک سلسله کارها را درک کند. اشتباه اینجاست. او نا آگاهانه آن کل زیبای، منبع و اصل زیبایی را که ذات مقدس پروردگار است درک می کند و در نتیجه خواسته ها و طریق رضای او را که طریق سعادت ماست، چون او می خواهد و بالفطره از ناحیه او می بیند، زیبا می بیند. اصلا حسن و قبح عقلی بر می گردد به حسن و قبح قلبی چرا که عقل از مقوله ادراک است نه از مقوله احساس. انسان در فطرت نا خود آگاه خودش زیبایی آنچه را که خدا از او خواسته است درک می کند، چون این تکلیف را در عمق باطنش از خدا می بیند و هرچه از خدا می بیند زیبا می بیند.

آن کسی که اخلاق را از مقوله محبت می داند کمی باید جلوتر برود. آخر چگونه است که انسان شی یا فرد دیگری را که به طور کلی مغایر با خودش است و هیچ ارتباط و اتصالی بین او و آن شی یا فرد نیست دوست دارد؟ این دوستی با هیچ منطقی جور در نمی آید و البته منطق دارد. منطق این هم خداست، انسان با شامه قلب خودش حس می کند که محبوب واقعی اش آن را از او می خواهد و از این جهت است که آن را دوست دارد.

هر کدام از این نظریات قسمتی از حقیقت را دارد نه تمام حقیقت را. تمام حقیقت این است که اخلاق از مقوله عبادت و پرستش است. در باب اخلاق یک سلسله نظریات دیگر هم هست ولی دیدم آن نظریات در واقع می خواهند شریفترین شرافت ها را از انسان بگیرند و اصلا می خواهند معتقد نباشند که واقعا یک سلسله کارهای اخلاقی و شرافتمندانه ای هم در عالم وجود دارد. در واقع منکر اخلاق به این معنی هستند.

عزت نفس محور اخلاق اسلامی، نفس شناسی اسلامی 

در ادامه کتاب و سخنرانی، استاد درمورد محور اخلاق اسلامی که همان عزت نفس است صحبت می نمایند که به طور مختصر و خلاصه عرض میکنم. انسان در درون دو خود دارد. یک خود حقیقی و اصیل و یک خود طفیلی. خود طفیلی به دلیل کالبد جسمانی انسان در او است و خود اصیل از منشأ حقیقی و الهی انسان. اما خود طفیلی ناخود است و خود نیست. چرا که در معارضه و مجادله درونی این دو خود هرگاه خود طفیلی پیروز می شود افسوس و پشیمانی حاصل می شود و هرگاه شکست می خورد، احساس بزرگی و خوشی دست می دهد.

مبنای اخلاق اسلامی در تحقیر خود طفیلی و تکریم خود حقیقی یا عزت نفس است.

پایان خلاصه‌ی بنده